«کتابخانه دانشگاهی در گذار: از پایگاه اطلاعات تا نهاد دانایی»
متن سخنرانی رئیس انجمن کتابداری و اطلاع رسانی ایران در گردهمایی رؤسای کتابخانه‌های مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های کشور در دانشگاه تهران
بسم‌الله الرحمن الرحیم
خدمت همه حضار از جمله رؤسای محترم کتابخانه‌های دانشگاهی، مدیران ارجمند وزارت علوم، ریاست محترم کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و همکاران گرامیش و مدیر محترم ایرانداک و همکاران انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران سلام عرض می‌کنم. درود و احترام صمیمانه‌ی انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران را پذیرا باشید. حضور در میان شما برای من، نه فقط افتخار، بلکه فرصتی است برای تأمل در یکی از بنیادی‌ترین نهادهای حیات دانشگاه یعنی کتابخانه؛ نهادی که همچون قلب تپنده‌ی علم اگر در دانشگاه نباشد و یا تضعیف شود، خون تازه‌ای در رگ‌های آموزش و پژوهش جاری نخواهد شد.
در مجموعه بررسی‌های تخصصی ما در انجمن از جمله تحلیل محتوای مطالب مطرح شده در پنل‌های تخصصی کتابخانه‌های دانشگاهی در کنگره‌های متخصصان علوم اطلاعات و محتوای منتشر شده در قالب ویژه‌نامه (شماره‌های سیزدهم و چهاردهم) نشریه الکترونیکی انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران با عنوان شناسه، مشخص می‌شود که وضعیت کنونی کتابخانه‌های دانشگاهی ایران منعکس‌کننده تصویری چندوجهی است: تصویری از توانمندی، تعهد و تلاش بی‌وقفه‌ی مدیران و کتابداران، در کنار مجموعه‌ای از چالش‌ها و گره‌های ساختاری، فناورانه و سیاستی که نیازمند تصمیم‌های ملی‌اند.
آنچه در این بررسی‌ها برجسته است، سه محور اصلی است:
- فقدان سیاست ملی هماهنگ در حوزه‌ی خدمات اطلاعات علمی و کتابخانه‌ای؛
- ناهمگونی زیرساخت‌ها و بودجه‌ها در دانشگاه‌ها؛
- تغییر بنیادین در ماهیت نیازهای کاربران دانشگاهی، از دسترسی به منابع به نیاز به پشتیبانی در کل چرخه پژوهش.
این سه محور نشان می‌دهد که کتابخانه دانشگاهی ما، امروز در مرحله‌ی «گذار» است: گذاری از «کتابخانه به‌عنوان مجموعه» به «کتابخانه به‌عنوان خدمت، زیرساخت و شریک فکری پژوهش».
در این راستا کتابخانه دانشگاهی با چالش‌هایی مواجه است. از جمله این چالش‌ها، می‌توان به چالش تحول دیجیتال و نابرابری دسترسی اشاره کرد. در بسیاری از دانشگاه‌ها، گذار به کتابخانه دیجیتال در حال انجام است، اما شکاف بین دانشگاه‌های بزرگ و کوچک در دسترسی به پایگاه‌ها، سامانه‌ها و مهارت‌ها روزبه‌روز بیشتر می‌شود. تحول دیجیتال نباید به تمرکز منابع در چند مرکز محدود منجر شود، بلکه باید بستری برای عدالت اطلاعاتی در آموزش عالی باشد.
چالش بعدی، چالش هویت حرفه‌ای و سرمایه انسانی است. کتابداران دانشگاهی ما، به‌ویژه نسل جوان، امروز بیش از هر زمان دیگر نیازمند بازآموزی و حمایت حرفه‌ای‌اند. فناوری بدون انسان ماهر و انگیزه‌مند، بی‌ثمر است. انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران در این زمینه، طرح‌هایی برای آموزش توانمندسازی مدیران و کتابداران در حوزه‌های تخصصی مختلف از جمله «مدیریت داده‌های پژوهشی»، «هوش مصنوعی در اطلاع‌رسانی علمی» و «طراحی خدمات دانش‌محور» در دست دارد که امروز هم از این طرح رونمایی خواهد شد.
چالش بعدی بازتعریف ارزش و مأموریت کتابخانه است.کتابخانه دانشگاهی نباید صرفاً پشتیبان آموزش باشد؛ بلکه باید در متن پژوهش، سیاست‌گذاری علمی و حتی نوآوری دانشگاهی حضور فعال داشته باشد. در کشورهای پیشرو، کتابخانه‌ها به‌عنوان زیرساخت دانش دانشگاه تعریف می‌شوند و وظایف مختلف و متنوعی از جمله مدیریت داده‌های پژوهشی تا ترویج علم باز را برعهده داردند.
ما در کتابخانه‌های دانشگاهی تجربه‌های ارزشمندی داریم از ایجاد باشگاه‌های مطالعه و یادگیری، تا طراحی فضای تعاملی برای پژوهشگران، و از پروژه‌های دیجیتال‌سازی پایان‌نامه‌ها تا ایجاد سامانه‌های پشتیبانی داده‌های پژوهشی.
این تجربه‌ها نشان می‌دهد که ما در مسیر درستی هستیم، هرچند هنوز راه درازی تا نهادینه‌شدن کتابخانه به‌عنوان شریک دانشی دانشگاه داریم.
با این حال، این تجربه‌ها نشان می‌دهد که سیاست‌های ملی در این زمینه هنوز پراکنده‌اند.
در واقع، ما به یک چارچوب سیاستی مشترک میان وزارت علوم، دانشگاه‌ها، و انجمن نیاز داریم تا از تکرار هزینه‌ها جلوگیری، تبادل داده و خدمات تسهیل و مسیر ارتقای حرفه‌ای کتابداران شفاف‌تر شود.
در این راستا ما پیشنهاداتی نیز داریم که از آن جمله می‌توان به ایجاد شورای ملی هماهنگی کتابخانه‌های دانشگاهی اشاره کرد. این شورا می‌تواند زیر نظر وزارت با مشارکت انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران، ایرانداک و سایر نهادهای دانشگاهی، سیاست‌های مشترکی در زمینه‌های خرید منابع، آموزش نیروی انسانی، و تحول دیجیتال را تدوین کند. خوشبختانه ایرانداک در حال تدوین نظامنامه‌ای در این زمینه است و امیدوار هستیم که به زودی که این شورا با همفکری همه فعالان این حوزه پا بگیرد. آنچه اهمیت دارد آن است که با توجه به ظرفیت‌های موجود، از موازی‌کاری‌ها جلوگیری شود. انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران می‌تواند در این شورا وظایف مختلفی را که در حال حاضر هم انجام می‌دهد، از جمله آموزش و توانمندسازی مدیران و کارشناسان، تدوین و پایش استانداردها و دستورالعمل‌های تخصصی و برگزاری نشست‌ها و همایش‌های علمی را در کنار سایر وظایف تخصصی برعهده بگیرد.
پیشنهاد بعدی حرکت به سوی ایجاد «شبکه ملی خدمات اطلاعات علمی» است. شبکه‌ای که در آن کتابخانه‌های دانشگاهی، نه به‌صورت جزیره‌ای، بلکه در قالب یک اکوسیستم هم‌افزا عمل کنند؛ تبادل داده، خدمات و تجربه‌ها در آن نهادینه شود. در این زمینه هم انجمن آمادگی دارد تا در رابطه با تعریف ساختار این اکوسیستم و همچنین فرهنگ‌سازی و ارائه آموزش‌های لازم اقدامات مؤثری انجام دهد.
پیشنهاد بعدی سرمایه‌گذاری برای تربیت انسان‌های متخصص توانمند و نه فقط در سیستم‌های هوشمند است.کتابخانه‌ای که کتابدار آن توانمند، پژوهش‌محور و آینده‌نگر باشد، خود به موتور تحول علمی تبدیل می‌شود.در این راستا، انجمن آماده است دوره‌های آموزشی مدیران و کتابداران کتابخانه‌های دانشگاهی را برگزار کند و «مدل شایستگی ملی کتابدار دانشگاهی» را طراحی نماید.
پیشنهاد آخر ما هم توسعه همکاری‌های بین‌المللی و منطقه‌ای است. کتابخانه‌های دانشگاهی ایران می‌توانند در قالب همکاری‌های منطقه‌ای مانند اکو یا کشورهای اسلامی به شبکه‌های فراملی خدمات اطلاعاتی بپیوندند. این همکاری‌ها، هم اعتبار علمی کشور را افزایش می‌دهد و هم به تبادل تجربه در مدیریت منابع و فناوری‌ها کمک می‌کند.
در پایان یادآوری می‌کنم که کتابخانه دانشگاهی آینده، فضایی ترکیبی است: بخشی فیزیکی، بخشی دیجیتال، و بخشی انسانی. کتابخانه‌ای که دانشجو در آن فقط به دنبال کتاب نیست، بلکه به دنبال معنا، ارتباط و رشد است. کتابخانه‌ای که پژوهشگر از طریق آن، نه فقط کتاب و مقاله، بلکه همکار، داده، و ایده پیدا می‌کند. در این راستا ضروری است که مدیران دانشگاه‌ها نیز به کتابخانه نه به‌عنوان منبع هزینه، بلکه به‌عنوان سرمایه‌ی معرفتی دانشگاه بنگرند.
انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران خود را شریک حرفه‌ای و فکری همه‌ی شما می‌داند. ما در این مسیر، نه صرفاً ناظر، بلکه هم‌پیمان هستیم تا کتابخانه‌های دانشگاهی ایران به جایگاه واقعی خود در نظام علم و فناوری کشور بازگردند.
از همه‌ی شما دعوت می‌کنم که با انجمن در طرح‌های آینده به ویژه در کنگره نهم متخصصان علوم اطلاعات ایران همراه باشید؛ زیرا تحول در کتابخانه، تحول در دانشگاه است، و تحول در دانشگاه، مقدمه‌ی است بر تحول در جامعه دانش‌بنیان ایران.
با سپاس از همه دست‌اندرکاران این برنامه به ویژه مدیر و همکاران کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و همکاران انجمن علی الاخص مسئول و همکاران کمیته کتابخانه دانشگاهی و همچنین تشکر از حمایت مدیر فرهیخته و همکاران دفتر حمایت و پشتیبانی امور پژوهشی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) و آرزوی توفیق و پایداری برای همه شما عزیزان.
